Sözdizimi Nedir?

Sözdizimi ya da Fransızcadan geçen biçimiyle sentaks, doğal dillerdeki cümle kurma ilke ve kurallarını inceleyen ve bu dildeki cümlelerin esnekliğini inceleyen dil bilimi dalıdır.

Bir dilin sözdizimi, sözceleri düzenlememizi sağlayan, her sözcüğe bir işlev yükleyen ve bu sözcükler arasında kurulan ilişkileri gösteren bir kurallar bütünüdür. Tümce içindeki sözcüklerin düzeni sözdiziminin en belirgin özelliğini oluşturur. Dilin yapısına göre, bu düzen ya çok önemlidir ya da değildir. Örneğin, çekim ekli bir dil olan Türkçede sözcüklerin düzeni çok esnek olmasına karşın Fransızcada çok katıdır. Ancak her dilin kendi iç mantığını yansıtan bir yapısı vardır.

“Avcı dün ormanda aslanı öldürdü.”

Dün ormanda avcı aslanı öldürdü

Ormanda avcı aslanı dün öldürdü.

Aslanı ormanda dün avcı öldürdü.

Batı dillerinde en oynak birimler zaman ve yer bildiren belirteçlerdir. G.Mounin, 200′den fazla sözdizimi tanımına rastladığını söyler. Yapı ya da dizge kavramına değişik yaklaşımlar değişik sözdizimi kuramlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Geleneksel sözdizimi tümceye Aristo mantığı çerçevesinde yaklaşırken Z. S. Harris, L. Tesniere, K. L. Pike, A. Martinet ve nihayet Noam Chomsky daha değişik biçimde yaklaşmışlardır. Sentaks, dilin yatay, yani satır şeklinde dizilen bir sistem olduğunu gösterir. Bu diziliş, sesten, morfemlere, morfemlerden daha büyük öbeklere dilin her seviyesinde mevcuttur. Sentaksin yalnız cümle seviyesini gösteren bir terim olarak kullanılması doğru ama eksik bir kullanımdır.

Sentaksla ilgili olarak modern araştırmalar dilleri bu tür kurallara göre tanımlamaya çalışırlar. Bu bilimin çatısı altındaki çoğu uzman bütün doğal dillere uygulanacak genel bir kural bulmaya çalışmaktadırlar. Sentaks terimi ayrıca mantık gibi matematiksel sistemlere, yapay biçimli dillere ve bilgisayar programlama dillerinin yapısına hakim olan kuralları tanımlamada da kullanılır. Tarihi Dönemler Dilbilgisi üzerine yapılan çalışmalar modern sentaks ortaya çıkmadan çok önceleri yazılmıştı, Panini'nin Aṣṭādhyāyī’sinden modern sözdizimsel teorilerin kapsamlılığına yaklaşımda bulunan modern öncesi çalışmalara bir örnek olarak sıklıkla bahsedilmektedir.

Tümce sözdizim çalışmalarında sözceden ayrılan ve soyut yapılanmasıyla tüm dillerin dilbilgisel örüntülerinin ürettiği en büyükçül yapı olarak düşünülür. Sözce ise tümcelerin dillerde soyutlanmış biçimleridir. Sözceler, duyulabilir, kaydedilebilir, yazılabilir; ancak tümceler ise sözcelerin soyutlanmış biçimleridir. Bu yönüyle tümceler insan zihnindeki dil sisteminin en belirgin ürünlerinden birisidir. Tümcelerin zihnin dilsel yetisinin en belirgin yansımaları olması, bu çalışma alanını da 1960’lı yıllarından başından beri çok başat bir çalışma alanı haline getirmiştir. Tümcelerden yola çıkarak zihnin işleyiş biçimini; dolayısıyla, beynin sırlarıyla ilgili bir ipucu elde etmeye odaklanan araştırmalar Üretici Dilbilgisi adı verilen bir paradigmayı biçimlendirmiştir. Bu paradigmanın en önemli temsilcilerinden olan Amerikalı Dilbilimci Noam Chomsky’e göre, dil insan zihninin bir aynasıdır ve bir dilin detaylı olarak iç yapısının incelenmesi bize zihnin sınırlarını sunacaktır.